din sadece bir kültürdür. din toplumun afyonuysa müzik de toplumun afyonudur, bilim de, sanat da, siyaset de.

bilim adamına para verirler, teşvik verirler, kaynağı aldığın yerden aldığın emirle projeler geliştirirsin, şirketlerin rekabetine ve insaların sömürülmesine meze olursun ya da silah geliştirir, savaşa ölüm yetiştirirsin. zenginler ve devletler bilimi istismar eder ve insanları zehirlerler. (tam tersi de mümkündür, insanlar kendi hayallerinin ve bilgiye açlığının peşinden koşabilecek güce ulaşırlarsa yeni kapılar açabilirler bilim yolunda)

müzik ve sanat da toplumun afyonudur çünkü soyut bir ifade alanıdır ve somut bir karşılık bulmadıkça insanları bir şeyleri değiştirmekten alıkoyar. (tam tersi de mümkündür, insanlar belli bir amaç etrafında kitleleri sürüklemek için müziği kullanabilirler ve bu onlara güç verir.)

siyaset de toplumun afyonudur çünkü söz sahibi olmadıkları kararlar üzerine insanlar düşünebildiklerini zannederler ve belirlenmiş gündemler üzerine politikaya boğulurlar, insanın ve toplumun günlük sorunlarından, gerçek dertlerinden uzak tutulurlar, sömürüden, sınıf çatışmasından uzakta uyutulurlar. (tam tersi de mümkündür, insanlar örgütlü bir siyasi hareketin içerisinde aktif yer alabildikleri ölçüde kendi politikalarını diğer insanlara ulaştırabilir, onları etkileyebilirler)

din de toplumun afyonudur ama değildir de, yukarıdaki tüm "tam tersi de mümkündür"ler gibi, din de insana ait bir kültürel öğedir ve insanın kendini gerçekleştirebildiği ölçüde, insanın özgür olabildiği ölçüde din de özgür bir hayat alanı bulur. geri kalan bütün tartışmalar boştur.

mt geriye kalanıyla ilgili şöyle güzel bir özet geçmiş ama: